کلسیم
کلسیم متداولترین ماده معدنی در بدن بوده و مقدار مورد نیاز آن در جیره بیشتر از سایر مواد معدنی است. نیاز بالای کلسیم در جوجه های در حال رشد ، ناشی از نیاز بالا به این عنصر برای معدنی شدن اسکلت است. در پرندگان ماده تخمگذار ، بیشترین مقدار کلسیم جیره ، برای ساخته شدن پوسته تخم به کار می رود. از نظر تغذیه ای کلسیم مسئله ساز ترین ماده معدنی است. همچنین بیشتر خوراکها کمبود کلسیم دارند. به علاوه کلسیم فعالترین عنصر معدنی از نظر متابولیکی است و متابولیسم آن به شدت کنترل می شود.
کلسیم بیش از یک سوم کل محتوای مواد معدنی را در پرنده بالغ تشکیل میدهد. استخوان وظایف ساختمانی و متابولیکی مهمی را بر عهده دارد. از نظر متابولیسمی ، استخوانها ذخایر متغییری از کلسیم و فسفر را فراهم می کنند. فسفات کلسیم باعث استحکام ساختمانی استخوان می شود ، با این حال در صورت نیاز سایر بافتها به مواد معدنی ، به سهولت حل میگردد. اگر کلسیم جیره غذایی پرنده کافی نباشد ممکن است مقدار و تراکم کلسیم موجود در استخوانها کاهش یابد و در نتیجه تخمگذاری کم و یا متوقف شود. کلسیم منتقل شده از استخوانها و کلسیم تامین شده از جیره ، از طریق غدد پوسته ساز گرفته شده و برای تشکیل پوسته ، به داخل مایع درون حفره غدد پوسته ساز ترشح می شود. حرکت کلسیم از استخوانها باعث آزاد شدن فسفر نیز می شود که مقداری از آن دفع میگردد. بنابراین تشکیل پوسته تخم ، نیاز به فسفر را افزایش می دهد. البته این افزایش خیلی کمتر از افزایش در نیاز به کلسیم است.
مقدار کلسیم مورد نیاز در جیره برای به حداکثر رساندن معدنی شدن و استحکام استخوانها و پوسته تخم بیشتر از کلسیم مورد نیاز برای سایر اعمال است. نیاز به کلسیم برای نگهداری در بدن پرنده برابر مقدار کلسیم مورد نیاز برای جایگزینی مقدار کلسیمی است که روزانه از طریق منابع داخلی از دست می رود. کلسیم داخلی بیشتر از طریق مدفوع و ادرار از دست می رود. احتیاجات پرندگان به کلسیم برای نگهداری به طور کلی مشخص نشده ولی کمتر از 0.2 درصد جیره در پرندگان بالغ است. در صورت پایین بودن سطوح فسفر ممکن است نیاز به کلسیم از0.02 در صد نیز کمتر باشد. احتیاج به کلسیم در اوایل زندگی یعنی زمانی که سرعت رشد اندامها در بالاترین حد است ، بیشترین مقدار بوده و همچنان که وزن بدن به وزن بلوغ می رسد کاهش می یابد. خوراکهای طبیعی اکثر گونه های پرندگان دانه خوار حاوی مقادیر ناکافی کلسیم برای رشد اسکلت می باشند از این رو معمولا پرندگان بالغ جوجه های خود را با منابع غنی از کلسیم موجود در پوسته نرم تنان و پوسته های تخم و تکه های استخوان کامل می کنند.
افزایش کلسیم مورد نیاز برای تولید تخم را میتوان از تعداد تخم گذاشته شده، مقدار کلسیم موجود در تخمها و الگوی تخمگذاری ( به عنوان مثال ، هر روز ، یک روز در میان) برآورد کرد. استخوانها به عنوان منبعی برای تامین احتیاجات روزانه کلسیم عمل می نمایند به طوری که نیاز پرندگانی که یک روز در میان تخم می گذارند تقریبا نصف نیاز پرندگانی است که تخمهای با همان اندازه ، ولی هر روز تولید می کنند. پرندگان کوچک نسبت به پرندگان بزرگتر ، تخم بزرگتری تولید می کنند و تخمهای کوچک به نسبت ، پوسته بیشتری دارند. از این رو پرندگان کوچک نسبت به پرندگان بزرگتر برای تولید تخم به کلسیم بیشتری نیاز دارند . به همین ترتیب ، گونه های زودرس معمولا نسبت به گونه های دیررس با جثه مشابه ، تخمهای درشت تری می گذارند و در نتیجه به کلسیم بیشتری نیاز دارند. تعداد تخمی که میتواند با استفاده از همه کلسیم موجود در کل اسکلت یک پرنده ساخته شود در حدود 5 عدد برای سهره است.
کمبود کلسیم ممکن است ناشی از سطوح پایین آن در جیره غذایی یا وجود فسفر اضافی در آن باشد. مقادیر ناکافی ویتامین D ، با آسیب رساندن به جذب کلسیم و تشکیل استخوان ، باعث کمبود ثانویه کلسیم میگردد. افزایش کلسیم جیره بیش از سطح طبیعی مورد نیاز پرنده باعث بهبود علایم کمبود می شود ولی این کمبود ثانویه را برطرف نمی کند.
پرندگان بالغی که از جیره ای با کمبود کلسیم ، مصرف می کنند ، کلسیم موجود در استخوانها را با سرعتی سریعتر از ذخیره آن منتقل می کنند. در نهایت استخوانها ضعیف شده و متخلخل می شوند. محتوای خاکستر و کلسیم استخوان ، ممکن است بدشکل شده و یا در اثر وزن بدن پرنده ، کشش عضلات یا تنشهای حرکتی ، شکسته شوند. تخلیه استخوانهای قشری در پرندگان ماده تخمگذار ، در اثر مصرف جیره ای با کمبود کلسیم به وضعیتی شبیه بیماری (استئوپروزیس) منجر می شود که در اصطلاح به آن بیماری (قفس رنجوری) گویند. شیوع چنین حالتی در پرندگانی که چندان فعال نیستند مثل پرندگان موجود در قفس و در استخوانهای بلند پاها ، بسیار شدید است. کمبودهای جزیی کلسیم در پرندگان ماده ، باعث کاهش میزان کلسیمی شدن پوسته تخم می شود. کمبودهای شدیدتر باعث کاهش تولید تخم می شود. کلسیمی که در طی دوره تخمگذاری از استخوانهای قشری خارج شده است ، در صورت کافی بودن کلسیم جیره میتواند طی دوره یک یا دو هفته ای پس از توقف تخمگذاری ، دوباره جایگزین شود.
کمبود کلسیم در جوجه های در حال رشد ، باعث غیر طبیعی شدن استخوانها ، لنگش ، بزرگ شدن مفاصل و دردناک بودن آنها و بدشکلی استخوان میگردد. نسبت بسیار کم کلسیم به فسفر ، میتواند ذخایر استخوان را خیلی سریع تخلیه کند. کمبود ممکن است حتی در بالغان در شرایط نگهداری به خاطر پایین بودن سطوح کلسیم توام با زیادی فسفر در بافتهای نرم پرنده رخ دهد. نسبت بسیار کم کلسیم به فسفر میتواند ذخایر استخوان را خیلی سریع تخلیه کند. مراحل پیشرفته تر کمبود کلسیم منجر به گرفتگی عضلات میگردد. گرفتگی های موضعی به سمت حملات شدید کزازی که گاهی تشنج نامیده می شود ، پیشرفت می کنند.
جوجه های در حال رشد به ویژه پرندگان ماده تخمگذار نسبت به کلسیم اشتهای خاصی دارند . اگر به آنها اجازه انتخاب دو خوراک که از همه نظر ، به جز سطوح کلسیم با هم مشابه هستند ، داده شود آنها خوراکی با کلسیم کافی را نسبت به خوراک دیگر ، ترجیح می دهند. به هنگام تخمگذاری پرندگان وحشی و طیور ، انتخاب منابع غنی از کلسیم مثل پوسته نرم تنان یا سنگ آهک مشاهده شده است. در واقع این منابع به خصوص در روزهایی که پوسته تخم در حال شکل گیری است انتخاب می شوند.
هنگامی که سطوح کلسیم در جیره بیش از حد بالا باشد جذب آن حداقل بوده و بیشتر کلسیم جیره در مدفوع دفع می شود. زیادی کلسیم ، در هضم سایر مواد معدنی مثل فسفر ، منیزیم ، منگنز و روی اختلال ایجاد کرده و باعث کمبودهای ثانویه آنها می شود. در جوجه های در حال رشد معمولا سطوح کلسیم بیش از 5/1 درصد بالاتر از مقدار مورد نیاز در نظر گرفته می شود . اگر نسبت کلسیم به فسفر در حد مطلوب نگهداشته شود امکان تحمل سطوح بالاتر کلسیم وجود دارد.
معمولا کلسیم موجود در دانه ها( 0.02 تا 0.1 درصد ماده خشک) و در حشرات (0.01 تا 0.4درصد) کم و در قسمتهای رویشی گیاهان نسبتا بالا است .