[۸/۴، ۱۵:۱۵] سمیر 2: ضد عفونی کننده ها در بهداشت طیور
موسسه مرغداری ایران
هدف از ضد عفونی دریک مرغداری ، از بین بردن همه میکروارگانیسم های بیماریزا در سالنها ،محوطه ، وسایل و غیره می باشدکه در شرایط عملی رسیدن به این حد از ضد عفونی غیر ممکن است . در عمل هدف از ضد عفونی کاهش عوامل بیماریزا تا سطح قابل قبول و جلوگیری از ازدیاد آنها تا حد بیماریزایی و کنترل ورود عوامل بیماریزا در طی دوران پرورش می باشد .
در شرایطی که بیماری رخ میدهد میتوان از ضد عفونی کننده ها جهت جلوگیری از انتشار بیماری استفاده نمود . ضد عفونی و قرنطینه اولین و یکی از مؤثرترین روشهای اعمال مدیریت صحیح بهداشتی در گله و کنترل و ریشه کنی بیماریها میباشد و ضد عفونی در مقایسه با سایر روشهای پیشگیری از جمله واکسیناسیون و درمان دارویی نیاز به هزینه کمتری داشته و از نظر بهداشت عمومی و بهداشت گله عوارض سوء کمتری خواهد داشت.
تعریف
ضد عفونی یا Disinfection :
عبارت است از استفاده از عوامل فیزیکی و مواد شیمیایی جهت از بین بردن یا متوقف کردن رشد میکروارگانیسم های بیماریزا (ویروسها ، باکتریها ، قارچها ، انگل ها) .
عوامل یا موارد استفاده در جهت این عمل ضد عفونی کننده Disinfectant خوانده میشوند .
بر خلاف آنتی بیوتیک ها که در بالاترین غلظت ممکن است ، فقط باکتریواستاتیک باشند و بعد از چندین ساعت تماس اثر کشندگی بر باکتریها داشته باشند ، ضدعفونی کننده ها عموماً در مدت کمتری (در طی چند دقیقه ) اثرکرده و باکتریها و حتی برخی موارد ویروسها ، قارچها و انگلها را نیز می کشند . بعلاوه ضد عفونی کننده ها معمولاً برای سطوح بی جان استفاده میشوند و بسیاری از آنها در غلظت های مورد استفاده برای حیوانات سمی میباشند. ضد عفونی کننده های خاصی که برای سطوح بدن حیوانات و انسان بکار میروند آنتی سپتیک Antiseptic خوانده میشوند.
ویژگیهای یک ضد عفونی کننده ایده ال :
یک ضدعفونی کننده ایده ال باید دارای شرایط مهم زیر باشد.
۱) ارزان و در دسترس باشد .
۲) اثر سریع داشته باشد .
۳) دارای طیف اثر وسیع برروی باکتریها ، ویروسها ، قارچها ، و غیره باشد .
۴) میکروارگانیسمهای مقاوم نسبت به آن ایجاد نشود .
۵) بوسیله مواد آلی غیر فعال نگردد .
۶) حداقل سمیت را داشته باشد .
۷) اثر مخرب برروی ساختمان و تجهیزات نداشته و از خود رنگ بر جای نگذارد .
۸) برای پوست و مخاطات حیوان و انسان محرک نباشد .
۹) بدون بو و عطر زننده باشد .
۱۰) در آب (حتی آبهای سنگین) به خوبی حل شده و رسوب ندهد .
۱۱) خاصیت پاک کنندگی داشته باشد .
۱۲) نفوذپذیری آن به درزها و شکافها ی سطوح زیاد باشد .
۱۳) در مقابل هوا ، آب ، دما و غیره پایداری شیمیایی خوبی داشته باشد .
عمل ضد عفونی کننده Action of Disinfectant :
میزان تأثیر هر ضدعفونی کننده به عوامل بسیاری از جمله : غلظت ، زمان ، دما ، نوع میکروارگانیسم (اعم از ویروس ، باکتری ، قارچ ، انگل ، اسپور ها و …) ، تعداد میکروارگانیسمهای موجود در محیط و کیفیت محیط بستگی دارد . فعالیت یک میکروب کش در وحله اول به جنبش مولکولی ذرات و برخورد ضد عفونی با میکروارگانیسمهای هدف بستگی دارد. همچنین غلظت، دما ، PH و نوع ماده همراه ضد عفونی (حامل) بنوبه خود بر جنبش مولکولی ذرات مؤثر هستند .
با افزایش زمان تماس ضد عفونی کننده ، میزان نفوذ آن در سطوح بیشتر شده و اثر کشندگی آن بیشتر خواهد شد . مواد ضدعفونی کننده با توجه به نوع میکروارگانیسم که با آن روبرو میشوند توانائیهای مختلفی دارند .
باکتریها :
اغلب ضد عفونی کننده ها درشرایط مناسب میتوانند میکروبها را بکشند ولی بعضی از آنها فقط سیکل زندگی باکتریها را مختل می کنند (باکتریواستاتیک) یک ضدعفونی کننده میتواند تحت شرایط و غلظت خاصی باکتریوسید و یا باکتریواستاتیک باشد .
ویروسها :
اثر ضدعفونی کننده بر روی ویروسها با مشکلاتی مواجه است چون تا زمانیکه ویروسها داخل سلول میزبان هستند تحت تأثیر قرار نمی گیرند . اغلب ضدعفونی کننده ها فقط به میزان جزئی ویروسها را غیرفعال می کنند . برای غیر فعال کردن ویروسها ، ماده ضدعفونی کننده باید پروتئین اطراف اسید نوکلئیک را از هم بگسلد ، اگر فقط پروتئین اطراف اسید نوکلئیک تخریب گردد ، اسید نوکلئیک ویروس میتواند وارد سلول میزبان شده و مجدداً فعال گردد .
از نظر حساسیت به ضدعفونی ، ویروسها را میتوان به دوگروه (لیپوفیلیک و هیدروفیلیک) تقسیم کرد. ویروسهای لیپوفیلیک دارای پوشش چربی هستند که آنها را به اغلب ضدعفونی کننده های معمول مورد استفاده در مرغداری حساس می کند . درصورتیکه ویروسهای هیدروفیلیک بدون پوشش بوده و بطور کلی حساسیت کمتری به ضدعفونی کننده ها دارند . بسیاری از ویروسها جزء ویروسهای هیدروفیلیک بوده و خطر باقی ماندن آنها در فارم پس از ضدعفونی وجود دارد . مؤثرترین ضدعفونی کننده ها برروی این نوع ویروسها،اسیدهای آلی ،کلرامین ها،فرم آلدئید
وگلوتار آلدئید میباشد .
قارچها :
ضدعفونی کننده هایی که در جوجه کشی و مرغداری استفاده میشود ، باید دارای اثر قارچ کشی و یا جلوگیری از رشد قارچ باشند . همچنین باید قابلیت تخریب و غیر فعال کردن اسپور قارچ را نیز داشته باشند .اغلب قارچ کشها برای قارچ تنها همانند یک سم عمل می کنند وسلولهای قارچی را نابود می سازند .
انگلها :
انگلهای تک یاخته بخصوص کوکسیدیا در بهداشت طیور اهمیت بیشتری دارد . اغلب انگلهای تک یاخته ای قسمتی ازسیکل زندگی خود را در خارج از بدن میزبان می گذرانندکه دراین مرحله از زندگی بیشترین مقاومت را دارند . تعداد محدودی از مواد ضدعفونی کننده بر ضد ارگانیسمهای تک یاخته ای طیور مفید هستند . مواد شیمیایی خاصی برای این منظور استفاده میشوند اما معمولاً به جهت بالا بودن غلظت مورد نیاز و عوارض سوء زیاد ، در عمل چندان قابل قبول نیستند.
روش عمل ضدعفونی کننده ها Mode of Action :
ضد عفونی کننده ها معمولاً به یکی از روشهای زیر برروی میکروارگانیسمها اثر می کنند .
۱) دی هیدراتاسیون و خشک کردن میکروارگانیسم مثل حرارت
۲) ایجاد لایه ضخیم کشنده در سطح میکروارگانیسم
۳) اثر بر نفوذپذیری غشاء پلاسمایی سلول با خاصیت سورفاکتنت
۴) اثر تخریب بر پروتئینهای داخلی بخصوص آنزیمها
۵) تغییر شرایط فیزیکی مثل PH
اثر مواد آلی برضدعفونی کننده ها :
اصولاً ضد عفونی کننده ها زمانی مؤثرند که برروی سطوح کاملاً تمیز و عاری از مواد آلی بکار روند . مواد آلی موجود درمحیط به روشهای مختلفی برضدعفونی کننده هااثر منفی می گذارند ، که عبارتند از:
۱) ایجاد پوشش محافظت کننده بر روی میکروارگانیسمها
۲) ایجاد ترکیبات غیر محلول
۳) انجام واکنشهای شیمیایی و تولید موادی بدون اثر ضد عفونی کنندگی
۴) جذب مواد ضدعفونی کننده توسط مواد کلوئیدی موجود در سپوسپانسیونهای مواد آلی
۵) غیر فعال کردن ضدعفونی کننده بوسیله چربیها
انواع ضدعفونی کننده های رایج در صنعت مرغداری :
ضدعفونی کننده های مورد استفاده درصنعت مرغداری از نظر کلی به دو دسته تقسیم میشوند :
الف) ضدعفونی کننده های فیزیکی :
عوامل فیزیکی متعددی بصورت طبیعی یا مصنوعی می توانند در مرغداری بعنوان ضدعفونی کننده عمل نمایند. ازجمله نور ، گرما ، سرما ، خشکی
▪ نور خورشید : فعالیت ضد باکتریایی آن مربوط به طیف ماوراء بنفش آن میباشد ، بخاطر نفوذپذیری کم نور U.V. نمی تواند از شیشه و پوششهای نیمه شفاف سقف یا غبار عبورنماید . بنابراین نور خورشید در داخل ساختمان مرغداری تقریباً بطور کامل بی اثر است .
ب) ضدعفونی کننده های شیمیایی :
مواد شیمیایی که بعنوان ضدعفونی کننده در صنعت مرغداری بکار میرود از نظر مکانیسم عمل و نوع ترکیب شیمیایی تقسیم بندیهای مختلفی دارند،دراین مقاله سعی شده است که مهمترین وکاربردی ترین انواع ضدعفونی کننده های رایج در صنعت طیور کشور مورد بحث و توجه قرار گیرند .
فنلها Phenols :
فنل (کربولیک اسید Carbolicacid) با فرمول C۶ H۵OH از مشتقات زغال سنگ قیراندود میباشد که بیش از صد سال پیش کشف شده و اولین ماده ضدعفونی است که بعنوان آنتی سپتیک در سال ۱۸۶۷ توسط لیستر مورد استفاده قرار گرفت .
ترکیبات فنل در دمای اتاق بدون رنگ با بوی بسیار مشخص میباشد . فنل به میزان کم در آب حل میشود و در حضور آب شیری رنگ میشود . در حلالهای صابونی بصورت امولسینه عرضه میشود . فنل با غلظت بالا یک سم پروتوپلاسمیک است که در سلول نفوذ کرده و دیواره آن را گسسته پروتئین های آن را رسوب می دهد و با غلظت کمتر فقط سیستم آنزیمی سلول را مختل میکند .
فنل برروی باکتریها (گرم مثبت و گرم منفی) و قارچها اثر کشنده دارد اما برروی اسپورها و ویروسها بسیار ضعیف اثر می کند . تغییر رقت محلولهای فنل در میزان اثر آنها تأثیر بسیار زیادی دارد همچنین بوسیله مواد آلی سریعاً غیر فعال میشود . اغلب فنلها با مواد ضدعفونی کننده غیر یونیزه (کلوئیدی خنثی) سازگاری نداشته و نباید با آنها استفاده شود . ولی با ترکیبات آنیونیک (ترکیبات یونی با بار منفی ) سازگاری دارند و در PH قلیایی فعالترند چون محلول ترمی باشند همچنین محلولهای گرم فنل مؤثرتر هستند . فنل برای ضدعفونی ساختمان و وسایل در صنعت طیور بکار میرود .
در سالهای اخیر ترکیبات سنتتیک فنل مانند ، اکلیل فنل های ساده ، نیتروفنلها و هالوژنهای فنله به بازار عرضه شده اند که نسبت به فنل طبیعی سمیت کمتری داشته و برای پوست کمتر محرک می باشند . همچنین نسبت به فنلهای طبیعی گران قیمت بوده و بخاطر اینکه براحتی غیر فعال میشوند ، در صنعت طیور کاربرد کمتری دارند .
کرزول Cresol :
کرزول (کرسیلیک اسید Crecylic acid ،کرزول اسیدTricresol acid) مایع بدون رنگ بوده که در معرض نور و هوا به صورتی زرد و نهایتاً قهوه ای تیره تغییر رنگ میدهد.کرزول بوی همانند فنل دارد و تا حدود ۲ % در آب حل گردیده و در آب گرم بهتر حل میشود. کروزل برروی اغلب باکتریها (گ
رم منفی و مثبت) بخصوص باکتریهای اسیدفست و اغلب قارچها مؤثر است . برروی ویروسها اثر کمتری داشته و روی اسپورهای باکتریها و قارچها مؤثر نیست .
در حضورموادآلی نسبت به سایر ضدعفونی کننده ها بهتر عمل می کنند . بنابراین برای ضدعفونی جایگاه ،محوطه ، توریها ، کف سالنها و حوضچه های ضد عفونی توصیه میشود .کرزول با ترکیبات آنیونیک (یون با بار منفی ) سازگاری داشته ولی در حضور ترکیبات غیره یونیزه از میزان اثر آن کم میشود و در PH اسیدی بهتر عمل می کند .
برای افزایش حلالیت ، محلول کرزول صابونی شده Saponated Cresol Solution (لیزول) که ترکیبی از ۵۰ % کرزول با ۳۵ % صابون رقیق شده در هیدروکلراید میباشد ، تهیه گردیده است که با غلظت ۲ % بکار میرود . برخی ترکیبات کرزول بعنوان پاک کننده نیز استفاده میشوند .
ترکیبات ید :
ید به شکل کریستالهای متالیک به رنگ قرمز یا قهوه ای روشن با بوی مشخص میباشد . حلالیت آن در آب کم بوده اما در الکل بخوبی حل میشود . ترکیبات ید با مواد معدنی ، محلولهای آلی ، پاک کننده ها ، مواد خیس کننده و دیگر حاملهایی مانند پلی ونیل پیرولیدون Polyvinyl Pyrolidone بنام یدوفورها در دسترس میباشند.این ترکیبات ممکن است بیش از ۳۰ % وزن خود ید داشته باشند که ۷۰ الی ۸۰ درصد ید آن به صورت ید قابل دسترس از محلولهای رقیق شده آزاد میشود .
مولکولهای حامل به عنوان کمک کننده برای آزاد شدن ید عمل می کنند ترکیبات غیر یونی آنها بسیار بهتر از ترکیبات آنیونیک و کاتیونیک در آبهای سنگین و PH مختلف مؤثر هستند یدوفورها در آب بهتر حل میشوند و در حضور مواد آلی تا زمانیکه PH بالاتر از ۴ نباشد قدرت ضدعفونی کنندگی خود را حفظ میکنند . این ترکیبات نسبتاً بی ضرر بوده ، سمیت پایینی داشته و بدون بو میباشند و پایداری خوبی دارند یدوفورها در محیط اسیدی (PH ۲ تا۴) مواد ضدعفونی کننده خوبی هستند ولی فعالیت آنها در محیط قلیایی و در حضور مقدار قابل توجه مواد آلی ، کم میشود.
ید بخوبی به داخل سلول باکتری نفوذ کرده و در واکنشهای متابولیک حیاتی باکتری اختلال ایجاد میکنند.یدوفورها برروی شکل فعال وحتی اسپور باکتریها (گرم مثبت و گرم منفی) مؤثر بوده و به اسیدنوکلئیک میکروارگانیسم حمله می کند. یدوفورها همچنین درمقابل قارچها،برخی ویروسها از جمله ویروس گامبورو مؤثر هستند. یدوفورها یک جرمیسید ایده ال برای ظروف آب و سایر قسمتها ی مرغداری می باشند .
کلر Chlorine :
یک ترکیب ضدعفونی کننده مؤثر بوده که به اشکال پودر (هیپوکلریت سدیم یا کلسیم همراه با تریسدیم فسفات هیدراته) و اشکال مایع (محتوی هیپوکلریت سدیم ،کلرامین های آلی و دی اکسیدکلر) موجود است کلر بوی بسیار نافذی دارد . وقتی عنصر کلر یا هیپوکلریتها به آب اضافه شوند اسیدهیپوکلروس(Hocl )ایجاد میشود که اثر میکروب کشی دارد .
کلر برروی باکتریها (گرم مثبت و گرم منفی) و قارچها مؤثر هستند . کلر وقتی از هیپوکلریت ها آزاد شود به پوشش پروتئینی اسید نوکلئیک ویروسها حمله می کند . وقتی کلر آزاد ترکیبات کلره در حدود ppm۳۰۰ ۲۰۰ باشد ، ضدعفونی کننده مناسبی میباشد ولی مقدار توصیه شده آن برای مرغداری و دامداری ppm۸۰۰ ۷۰۰ کلر قابل دسترس میباشد . محلولهای کلردار در محیطهای اسیدی فعالتر از محیطهای قلیایی هستندودرمحلولهای گرم بهتر از محلولهای سرد عمل می کنند .
کلر با مواد آلی ترکیب شده و ترکیبات باثباتی ایجاد می کند. درنتیجه میزان کلر آزاد محلول کاهش یافته و غیر فعال میگردد .محلول کلر ۲ % برای ضدعفونی آب خوریها و دانخوریها (بخصوص فلزی) توصیه شده است . هیپوکلریت سدیم نسبت به هیپوکلریت کلسیم سریع الاثرتر است ولی زمان فعالیت آن کوتاهتر می باشد .
کلرامین T :
یکی از ترکیبات مهم کلر است که به شکل پودر سفید ، کریستاله با بوی ملایم کلر میباشد. اثر باکتریسیدال آن بوسیله آزاد شدن کلر و تشکیل Hocl است . کلرامین نسبت به هیپوکلریت کمتر محرک بوده و ثبات بیشتری دارد و در عمل از آن مناسب تر میباشد .
کلرامینT بهترین اثرضدعفونی کنندگی را روی باکتریهای هوازی وغیرهوازی مقاوم به اغلب نمک های چهارتائی آمونیوم وسودسوزآور و پاک کننده های کاتیونیک دارد.محلول ۵ % آن در عرض ۳۰ دقیقه، ضدعفونی کننده مؤثری میباشد ، ویروس نیوکاسل با محلول ۱ % آن غیر فعال میشود .
گوگرد (دی اکسیدسولفور Sulphor dioxide):
در اثر سوختن گوگرد ، دی اکسیدسولفور به صورت گاز آزاد میشود . دی اکسید سولفور بعنوان یک ماده ضدعفونی کننده بر علیه باکتریها ، ویروسها ، انگلها و حشرات و جانوران موذی استفاده میشود . به ازای هر ۶ متر مکعب فضا یک کیلوگرم گوگرد مورد نیاز میباشد . برای حصول نتیجه بهتر میبایست هنگام گاز دادن ، هوا مرطوب بوده وکلیه منافذ تا ۲۴ ساعت بسته باشد . برای مرطوب نمودن فضا توصیه میشود قبل از شروع به مشتعل کردن گوگرد ، آب یا محلول ضدعفونی کننده مناسب دیگری برروی دیوار ، سقف و کف محل مورد نظر اسپری شود.